Σάββατο 28 Απριλίου 2012

Διερευνητική δραματοποίηση στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Το Χριστόψωμο»



Α. Δημιουργία ατμόσφαιρας ομάδας
 Στο χώρο υπάρχουν μπλε ,γαλάζια και άσπρα πανιά. Ακούγεται ήχος από κύματα. Ο εμψυχωτής προτρέπει  τα παιδιά να κολυμπήσουν πάνω στα κύματα συγκεντρώνοντας την προσοχή τους στη συγκεκριμένη κίνηση που κάνει κάθε σημείο του σώματος τους όταν κολυμπάνε, το κεφάλι, ο ώμος, ο αγκώνας, οι παλάμες, τα γόνατα, τα πέλματά τους. Ξαφνικά η μουσική αρχίζει να γίνεται πιο έντονη και καθοδηγεί κάποια μέλη της ομάδας να ενσωματωθούν με τα κύματα , να σηκώσουν και να κινήσουν τα πανιά , ενώ ζητάει από τα υπόλοιπα παιδιά την έκφραση της απόγνωσης στην επικείμενη φουρτούνα. Η φουρτούνα ξεκίνησε(συνοδεύεται από κατάλληλη μουσική).Γίνεται τώρα μια σύγκρουση ανάμεσα στα κύματα-παιδιά που χρησιμοποιώντας τα πανιά πέφτουν άγρια πάνω στους ανθρώπους, τους πνίγουν, τους πετάνε μακριά, τους τρομάζουν, τους προσπερνάνε, ενώ αντίστοιχα τα  άλλα παιδιά παλεύουν με τα κύματα. Στην κορύφωση της σύγκρουσης ο εμψυχωτής μιλάει για μια στεριά που επιτέλους βρέθηκε. Τα κύματα καταλάγιασαν εκεί και τα παιδιά που τα ξέβρασε το κύμα προσπαθούν να συνέλθουν. Η μουσική σταματάει απότομα. Υπάρχει απόλυτη ακινησία στη μορφή  που πήρε  το σώμα τους κάτω από την τελευταία πληροφορία. Στο σημείο αυτό ακούγονται καμπάνες εκκλησίας ενώ ο εμψυχωτής ζητά από τα παιδιά να ξεπαγώσουν ένας – ένας και ταπεινά ακολουθώντας το ρυθμό  του ήχου της καμπάνας να έρθουν  και να καθίσουν σ’ ένα κύκλο γύρω από αυτόν.

Β. Γνωριμία με το αρχικό περιβάλλον
Ο εμψυχωτής έχοντας γύρω του τα παιδιά ξεκινά την αφήγηση της ιστορίας. Μιας και η γλώσσα είναι καθαρεύουσα, γεγονός που έχει μια δυσκολία αλλά  και γοητεία ταυτόχρονα, ο ίδιος διαβάζει από μέσα το κείμενο. Μέλημά του όμως είναι μία αρκετά παραστατική και εκφραστική αφήγηση. Με την τεχνική του «ανοιχτού τέλους» ο εμψυχωτής διακόπτει την ιστορία στο σημείο όπου ο Καντάκης βρήκε και έφαγε ολόκληρο σχεδόν το Χριστόψωμο. Είναι το σημείο που κορυφώνεται η δράση και αφήνει αρκετά ερωτηματικά και υλικό προς διερεύνηση για τη συνέχεια της ιστορίας.



Γ. Δημιουργία δραματικού νέου περιβάλλοντος
     I.        Πρώτες επισημάνσεις για την εξέλιξη της ιστορίας
Σε αυτή τη φάση ο εμψυχωτής βάζει τα παιδιά σ’ ένα κλίμα προβληματισμού και εξέτασης. Σκοπός του όμως δεν είναι να θέτει  απλά ερωτήματα και τα παιδιά να απαντάνε αλλά να διαλεχτούν, να συζητήσουν μεταξύ τους .Να εκφράσουν τις υποθέσεις, τις κρίσεις τους για τη συνέχεια της ιστορίας, να εμμείνουν σε σημεία  που θέλουν να σχολιάσουν και να διατυπώσουν ίσως τα δικά τους ερωτήματα.


    II.        Δημιουργία δράσης και στοχασμού
α ) Τεχνική παντομίμας
Για να εξοικειωθούν καλύτερα με τους χαρακτήρες της ιστορίας ο εμψυχωτής ζητά από τα παιδιά να αναπαραστήσουν με την τεχνική της παντομίμας  τη σκηνή όπου η Διαλεχτή υποδέχεται το σύζυγό  της, ο οποίος γυρνάει ταλαιπωρημένος και πεινασμένος και καθώς φεύγει η ίδια για την εκκλησία εκείνος μέσα στην πείνα του τρώει το χριστόψωμο. Για να αποτυπώσουν μόνο με τις κινήσεις και τις εκφράσεις τους ,σ’ ένα καθαρά φανταστικό περιβάλλον με πλήρη απουσία λόγου,  τα συναισθήματα και τις σκέψεις των ηρώων τα παιδιά θα προσπαθήσουν να βιώσουν καλύτερα τις καταστάσεις, γεγονός που θα τους φέρει πιο κοντά στους ήρωες. 
β ) Τεχνική: παγωμένη εικόνα
Μόλις τελειώσουν την προηγούμενη δραστηριότητα ο εμψυχωτής ζητά από τα παιδιά χωρισμένα σε δύο ομάδες  να  αποδώσουν την προηγούμενη σκηνή σε δύο παγωμένα στιγμιότυπα. Τη στιγμή που η Διαλεχτή  υποδέχεται τον άντρα της και τη στιγμή που εκείνος τρώει το χριστόψωμο. Η ακινησία αυτή φέρνει στην επιφάνεια όλες τις λεπτομέρειες κομβικών σημείων της ιστορίας που χάνονται πάνω στην κίνηση της δράσης. Τα  παιδιά με τη δύναμη της ακινησίας και της σιωπής στοχάζονται, κατανοούν και αισθάνονται δράσεις που ο εμψυχωτής θέλει να φωτίσει. Η χρήση κατάλληλης μουσικής , κάποιων αντικειμένων όπως το χριστόψωμο, ένα ποτήρι κρασί, ένα νωπό πανωφόρι τονίζει την τραγικότητα της σκηνής και αλλάζει την όλη αίσθηση. Ο εμψυχωτής θα μπορούσε να ζητήσει από τα παιδιά να αποδώσουν πάλι τις ίδιες σκηνές με παγωμένη εικόνα αλλά κάθε φορά που θα δίνει έναν ήχο  ή θα αλλάζει η μουσική, αυτά θα αποτυπώνουν μια άλλη εκδοχή της ίδιας σκηνής. Έτσι τα  παιδιά αντιλαμβάνονται πως υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές για μία κατάσταση, διαφορετικές σκέψεις για έναν χαρακτήρα ακόμα και από τον ίδιο άνθρωπο.


γ ) Τεχνική ανίχνευση της σκέψης και της κοινωνικής κατάστασης : οι φωναχτές σκέψεις
Ο εμψυχωτής ζητά από τη μια  ομάδα να ξαναπάρει τη στάση της παγωμένης εικόνας που είχε πριν και η άλλη να γίνει το ακροατήριο. Με πολύ χαμηλό φωτισμό(σχεδόν σκοτάδι) και με τη συνοδεία μουσικής που παραπέμπει σε ανάκριση ο εμψυχωτής κρατάει ένα φακό στο χέρι και φωτίζει κάθε παιδί της παγωμένης εικόνας. Κάθε έναν που φωτίζει του θέτει και μία ερώτηση π.χ. Ποιος είσαι; Γιατί βρίσκεσαι εδώ; Είσαι ευτυχισμένος; Στη συνέχεια ο εμψυχωτής προτρέπει κάποιον από το ακροατήριο να πάρει το φακό και να γίνει αυτός ο ανακριτής. Μπορούν έτσι να αναδειχθούν σκέψεις και συναισθήματα των ηρώων που δε φαίνονται καθόλου στο κείμενο και να εκφράσουν τα παιδιά δικά τους κίνητρα, ένστικτα, πάθη, επιθυμίες βγαλμένες ίσως από το υποσυνείδητο που για λογαριασμό τους δε θα μπορούσαν να τα πουν, κάνοντας τα όμως ιδιοκτησία των ηρώων εύκολα τα εκφράζουν. Είναι ίσως κατά μία έννοια προσωπική λύτρωση των παιδιών να εκφράζουν τις επιθυμίες και τις σκέψεις τους  χωρίς να προδίδουν ότι είναι δικές τους.

Στο σημείο αυτό ο εμψυχωτής ενώ τα παιδιά μένουν παγωμένα, παίρνει το φακό και φωτίζει το πρόσωπό του ενώ αφηγείται το τέλος της ιστορίας, το τραγικό δηλαδή τέλος του Καντάκη.



δ ) Τεχνική συμβολικής αναπαράστασης : τελετουργία
Μέσα από τις τελετουργίες που συνδέονται άρρηκτα με την ελληνική παράδοση και θρησκεία αναδεικνύονται σημαντικές για τη ζωή αξίες και σκιαγραφείται ο κύκλος της ζωής καθώς και σημεία σταθμοί σε αυτή. Ο εμψυχωτής θα μπορούσε λοιπόν να προτείνει στα παιδιά να αναπαραστήσουν την τελετή της κηδείας του Καντάκη. Ο ήχος από τις καμπάνες που μας προϊδέασε  στην αρχή βρίσκει εδώ μια χρησιμότητά του. Μέσα από τη συμπεριφορά τους στην τελετή, τους λόγους, τις ευχές, τα συλλυπητήρια, τη συναισθηματική φόρτιση που τους προσδίδει η αναπαράσταση της κηδείας τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν τη δική τους άποψη για τη ζωή. Θα αναδειχθούν έτσι αισιόδοξες αλλά και απαισιόδοξες στάσεις αλλά και το πόσο αντιλαμβάνονται τα παιδιά την τραγικότητα του ανθρώπου και την ανάγκη του να γιατρέψει τον πόνο μέσα από την πίστη.
ε ) Τεχνική : η καρέκλα των αποκαλύψεων.
 Ο εμψυχωτής, φροντίζοντας πάντα  τα λόγια και οι κινήσεις του να διατηρούνται μέσα στο κατάλληλο κάθε φορά κλίμα (μόλις είχε προηγηθεί το τελετουργικό μιας κηδείας και τα παιδιά είναι φορτισμένα ανάλογα) προτρέπει ένα παιδί να καθίσει με γυρισμένη πλάτη και όλοι οι υπόλοιποι σε ένα ημικύκλιο γύρω από αυτό. Το παιδί που κάθεται πλάτη παίρνει τη μορφή της γριάς Καντάκαινας ενώ όλοι οι υπόλοιποι έχουν το ρόλο του ιερέα που εξομολογεί τη γριά. Το παιδί κάθεται με γυρισμένη την πλάτη έτσι ώστε καθένας να φαντάζεται τη γριά Καντάκαινα όπως θέλει ενώ ένα σάλι στην πλάτη του, που θα είναι και το μοναδικό σημείο που θα φωτίζεται, βοηθάει πιο εύκολα το μυαλό να μπει στην κατάλληλη συνθήκη. Τα παιδιά σε ρόλο ιερέα λοιπόν αρχίζουν να θέτουν ερωτήσεις στη γριά Καντάκαινα. Η γυρισμένη πλάτη βοηθάει επίσης στο να εκφραστούν ελεύθερα και τα παιδιά και η ίδια χωρίς το φόβο της παρεξήγησης. Είναι λοιπόν η ώρα τα παιδιά  να εκφράσουν όλα τα αναπάντητα ερωτήματα που τους έχουν δημιουργηθεί από την πλοκή της ιστορίας, να δώσουν τα κατηγορώ και τη συγχώρεσή τους και να καταλάβουν τα αίτια και τα κίνητρα των πράξεων. Είναι ένα έδαφος εύφορο πολύ προς γενικούς στοχασμούς και διερεύνησης για τα κίνητρα και τις σκέψεις των ανθρώπων. Αν και ο εμψυχωτής μπει σε ρόλο ιερέα θα μπορούσε και αυτός να καθοδηγήσει τη γραμμή των ερωτοαπαντήσεων εκεί που θέλει. Ίσως αν είναι μια ομάδα που συναντά σε περιοδικά διαστήματα και έχει διακρίνει στάσεις για τη σχέση των παιδιών που θέλει να συζητήσει, αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή.

στ )  Τεχνική: αντικρουόμενες σκέψεις ή συμβουλές ,συνείδηση του χαρακτήρα
Με την παρότρυνση του εμψυχωτή τα παιδιά κάθονται στο σκοτάδι σε διάφορες θέσεις στις άκρες του άσπρου πανιού. Ένα παιδί που υποδύεται τη γριά  Καντάκαινα διασχίζει το πανί, ενώ ο εμψυχωτής φωτίζει με το φακό το πρόσωπό του. Τα παιδιά έχοντας τις παλάμες γύρω από το στόμα τους και αλλάζοντας έτσι τη φωνή τους ώστε να ακούγεται μακρινή και βαθιά, λένε ένας-ένας ό,τι θα έλεγε η συνείδηση  της γριάς Καντάκαινας. Άλλα θα μπορούσαν να εκφράζουν πάλι σκέψεις από τη συνείδησή της αλλά  επαναλαμβάνοντας συνέχεια την ίδια φράση. Η γριά Καντάκαινα προσπαθεί κάθε φορά που ακούει μια  φωνή από τα διαφορετικά σημεία στο σκοτάδι να εντοπίσει από πού έρχεται και αντιδράει όπως αισθάνεται. Μπορεί να δείξει την ενόχλησή της κλείνοντας τα αυτιά της, να πάει προς το μέρος της φωνής, να κρυφτεί ή να αδιαφορήσει για αυτήν. Είναι μια αρκετά έντονη σκηνή με βιωματικό και διδακτικό χαρακτήρα. Τα παιδιά βιώνουν ότι η πιο τραγική τιμωρία της κακής πράξης έρχεται από τον ίδιο το δράστη με τη μορφή της συνείδησης. Μαθαίνουν ότι σε κάθε πράξη υπάρχουν πάντα αντικρουόμενες απόψεις, τις συνέπειες και  τις δυσκολίες επιλογών στη ζωή. Είναι μία καλή ευκαιρία να διαπιστώσει ο εμψυχωτής τις ηθικές αρχές της ομάδας και μια καλή ευκαιρία στοχασμού, κριτικής, διερεύνησης καταστάσεων αλλά και έκφρασης όλων αυτών.

Δ. Αξιολόγηση
Σαν μια προσπάθεια του εμψυχωτή να αφουγκραστεί τι βίωσαν τα παιδιά από το συγκεκριμένο εργαστήρι, τους ζητά να γυρίσουν πίσω στην εποχή του Παπαδιαμάντη, να πάρουν το ρόλο ενός δημοσιογράφου και να γράψουν ένα άρθρο για ένα συμβάν: « Ένας ναυτικός ονόματι Καντάκης δηλητηριάστηκε  από την ίδια του τη μάνα». Ως αρθρογράφοι έχουν τη δυνατότητα να καταγράψουν τα δικά τους υποκειμενικά σχόλια και σκέψεις για το γεγονός. Μέσα από αυτή την προσπάθεια διερευνητικής δραματοποίησης του κειμένου τα παιδιά βίωσαν την ιστορία και όλα τα κρυφά της σημεία, έχουν μπει στο μυαλό του κάθε χαρακτήρα, τον έχουν κριτικάρει, τον έχουν συμβουλέψει, τον έχουν αφουγκραστεί. Είναι λοιπόν οι πλέον κατάλληλοι να μιλήσουν για την ιστορία και να την αποδώσουν από  την προσωπική τους σκοπιά.


Βιβλιογραφία
Παπαδόπουλος Σ.(2010).Παιδαγωγική του θεάτρου. Αθήνα

Μίχου Αικατερίνη
Β’ κύκλος εργαστηρίου θεάτρου ΠΑΥΣΙΣ