«Ο Έρωτας και η Ψυχή» : Πρόταση-σχέδιο για εργαστήρι διερευνητικής δραματοποίησης του γνωστού μύθου

Σχετικά με το μύθο και την επιλογή του

«Ο Έρωτας και η Ψυχή» είναι ένα «μυθιστόρημα» του 2^ου μ.Χ. αι. και περιλαμβάνεται στις «Μεταμορφώσεις» του Ρωμαίου συγγραφέα Λούκιου Απούληιου. Έλκει την καταγωγή του από έναν παλαιότερο πλατωνικό μύθο και υπήρξε μία από τις πιο αγαπημένες ιστορίες της κλασικής αρχαιότητας. Η καθολικότητα του θέματος, η ποιητική του δύναμη, οι συμβολισμοί και οι ψυχαναλυτικές και κοινωνιολογικές του προεκτάσεις τον καθιστούν πεδίο πρόσφορο για διερεύνηση, στοχασμό, δημιουργία δράσης και δραματική ανάπλαση, στα πλαίσια ενός θεατρικού εργαστηρίου. Όπως και ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, αφορά σε εφήβους και νέους κάθε ηλικίας, ενώ η επεξεργασία του συνιστά μια πρόταση για έναν πιο ουσιαστικό εορτασμό της «ημέρας των ερωτευμένων», στις 14 Φλεβάρη.

Τι λέει ο μύθος

Η Ψυχή ήταν η μικρότερη και ομορφότερη κόρη κάποιου βασιλιά. Τόση ήταν η ομορφιά της που η Αφροδίτη ζήλεψε και κράτησε τον Έρωτα μακριά της. Έτσι, ενώ οι αδερφές της παντρεύτηκαν, η Ψυχή παρέμενε μόνη και απροσπέλαστη από τους άνδρες και γι’ αυτό δυστυχής. Η Αφροδίτη έστειλε το γιο της να τη λαβώσει με τα βέλη του και να την κάνει να ερωτευτεί τρελά το πιο τρομακτικό πλάσμα στον κόσμο. Ο Έρωτας όμως, όταν την αντίκρισε, θαμπώθηκε από την ομορφιά της και τρυπήθηκε με το ίδιο του το βέλος. Η Ψυχή προσέφυγε στο Μαντείο των Δελφών να πάρει χρησμό για το μέλλον της. «Θα παντρευτείς, ήταν ο χρησμός, αλλά με ένα πλάσμα που ακόμα και οι Θεοί το φοβούνται. Ανέβα στην κορυφή του πιο κοντινού βουνού, κι εκεί θα συναντήσεις τη μοίρα σου».

Η Ψυχή υπάκουσε στο χρησμό, ανέβηκε με θάρρος στην κορυφή του βουνού και περίμενε. Τότε ξαφνικά η πνοή του Ζέφυρου την παρέσυρε σ’ ένα πανέμορφο παλάτι. Αόρατα χέρια την περιποιήθηκαν και τη φίλεψαν με όλα τα καλά, ενώ μια θεσπέσια μουσική συνόδευε κάθε της κίνηση, ώσπου νύχτωσε και το παλάτι βυθίστηκε στο απόλυτο σκοτάδι. Τότε ο μυστηριώδης οικοδεσπότης την πλησίασε, της μίλησε τρυφερά και πλάγιασε μαζί της, κατανικώντας τους φόβους της. Έτσι κυλούσε η ζωή της Ψυχής. Την ημέρα ζούσε μοναχικά, αλλά με άνεση και πολυτέλεια, ενώ τη νύχτα συναντούσε τον αόρατο εραστή της. Μάταια η Ψυχή τον παρακαλούσε να της φανερωθεί.  «Προτιμώ  να με αγαπάς γι αυτό που είμαι και όχι γι αυτό που φαίνομαι», της έλεγε. Κάποτε εκείνος λύγισε από τα παρακάλια  της και της επέτρεψε να δεχτεί στο παλάτι τις αδερφές της. Την προειδοποίησε ωστόσο : « Δε θα πρέπει να τους πεις τίποτα για μένα, αλλιώς όλα όσα μοιραζόμαστε θα χαθούν για πάντα!»

Οι αδερφές της την επισκέφτηκαν και ζήλεψαν τα πλόυτη και την ευτυχία της. Με τις επίμονες ερωτήσεις τους την ανάγκασαν να μιλήσει για το μυστηριώδη σύζυγο που ποτέ της δεν είχε δει στο φως της μέρας. Τότε εκείνες την έπεισαν να τον παραμονέψει κρυφά και, αν είναι τέρας, να τον σκοτώσει με το μαχαίρι της, προτού εκείνος προλάβει να της κάνει κακό. Η Ψυχή βασανίστηκε πολύ, μα τελικά υπέκυψε στον πειρασμό και τους φόβους της, και άναψε ένα λυχνάρι μπροστά στο πρόσωπο του κοιμισμένου εραστή της. Με εκπληξη και δέος αναγνώρισε τον ίδιο το Θεό Έρωτα και τον ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα. Καθώς έσκυψε να τον φιλήσει, μια σταγόνα καυτό λάδι από το λυχνάρι έσταξε στον ώμο του Θεού και τον ξύπνησε. Ο Έρωτας είδε το λυχνάρι και το μαχαίρι, κι έκανε φτερά, βαθειά πληγωμένος και απογοητευμένος από την προδοσία της.

Μετανοιωμένη πικρά η Ψυχή ζήτησε τη βοήθεια των Θεών για να ξανακερδίσει τον Έρωτα. Η απελπισία της την έφερε ικέτισσα μπροστά στην Αφροδίτη, που δεν έχασε την ευκαιρία να βασανίσει την Ψυχή, όχι μόνο από φθόνο, αλλά και από θυμό για τον πόνο που είχε προξενήσει στο γιο της. Την υπέβαλε σε σκληρές δοκιμασίες, ελπίζοντας να την ξεφορτωθεί, αλλά η Ψυχή οπλισμένη με τη δύναμη της αγάπης ανταποκρίθηκε με επιτυχία: Ξεχώρισε τους σπόρους με τη βοήθεια των μυρμηγκιών, έκλεψε το χρυσό μαλλί από τα επικίνδυνα κριάρια χάρη στις συμβουλές της σπουργιτίνας, έφερε νερό απ’ την πηγή που τη φυλάγαν δράκοι, με τη βοήθεια ενός αετού σταλμένου από το Δία, που στο μεταξύ την είχε συμπαθήσει. Έξαλλη η Αφροδίτη, την έστειλε στον Άδη να φέρει από την Περσεφόνη ένα κουτί με ελιξήριο ομορφιάς, «γιατί το πρόσωπό της είχε κουραστεί από τη φροντίδα του πληγωμένου γιου της».

Η Ψυχή ετοιμαζόταν να γκρεμιστεί στο κενό, απελπισμένη μπροστά σε αυτήν την αδύνατη αποστολή, όταν ο Έρωτας, συγκινημένος από την αφοσοίωση και την αποφασιστικότητά της, πέταξε αόρατος κοντά της και την εφοδίασε με ό,τι χρειαζόταν για να επιστρέψει ζωντανή και νικήτρια. Της έδωσε μπισκότα μελιού για τον Κέρβερο, νομίσματα για το βαρκάρη του Αχέροντα και την προειδοποίησε να μην ανοίξει το κουτί που θα της δώσει η Περσεφόνη.  Η Ψυχή ακολούθησε τις οδηγίες του, μα μόλις γύρισε στον πάνω κόσμο, υπέκυψε στον πειρασμό του θεϊκού καλλυντικού και άνοιξε το κουτί. Μα η Περσεφόνη δεν είχε στείλει στη θεία της ελιξήριο ομορφιάς, αλλά τη σκόνη του αιώνιου ύπνου! Η Ψυχή έπεσε αναίσθητη στο χώμα. Ο Έρωτας πέταξε κοντά της, τη συνέφερε με ένα φιλί και την πήρε μαζί του στον Όλυμπο, όπου έγιναν οι γάμοι τους, με την ευλογία του Δία και τη συγκατάθεση της Αφροδίτης. Έτσι η Ψυχή έγινε αθάνατη κι ενώθηκε με τον Έρωτα σε αιώνιο δεσμό. Από την ένωσή τους γεννήθηκε η Ηδονή.

Στάδια ανάπτυξης της δραματοποίησης του μύθου

1.   Δημιουργία ατμόσφαιρας ομάδας: ψυχοκινητικές ασκήσεις, ασκήσεις ευαισθητοποίησης, καλλιέργεια δεξιοτήτων ρόλου

Ø  Το παιχνίδι με τα «μανταλάκια» σε παραλλαγή : Αντί για μανταλάκια οι συμμετέχοντες κολλάνε στα ρούχα τους αυτοκόλλητες καρδιές. Έτσι το παιχνίδι μετατρέπεται σε «θα σου κλέψω την καρδιά» ή «πάρε την καρδιά μου».

Ø  Δημιουργούνται ζευγάρια (σε αυτή τη φάση ανεξαρτήτως φύλου) με τον ακόλουθο «τελετουργικό» τρόπο: Κάθε μέλος της ομάδας παίρνει από ένα καλάθι  ένα αντικείμενο (μισό πορτοκάλι, ένα λουλούδι, ένα κομμάτι από κοχύλι, κλπ. Κινούνται στο χώρο ψάχνοντας να βρουν το «ταίρι» τους- ένα δίδυμο ή συμπληρωματικό κομμάτι. Όταν σχηματιστούν τα ζευγάρια, αφού κινηθούν μαζί στο ρυθμό της μουσικής, βρίσκουν τον ήχο τους. Στη συνέχεια κλείνουν τα μάτια, απομακρύνονται και ψάχνουν ο ένας τον άλλο μόνο με τον ήχο.

2.   Γνωριμία με το αρχικό περιβάλλον-δημιουργία δραματικού περιβάλλοντος

Ο  εμψυχωτής (ή το ζευγάρι των εμψυχωτών, αφού στη συγκεκριμένη πρόταση η ύπαρξη δύο εμψυχωτών διαφορετικού φύλου  και μάλιστα σε ρόλο, εξυπηρετεί όχι μόνο πρακτικά, αλλά και σε επίπεδο συμβολικό) διαβάζει ή αφηγείται την ιστορία, ενώ οι συμμετέχοντες κάθονται σε  ημικύκλιο. Διαφάνειες με έργα τέχνης εμπνευσμένα από αυτόν το μύθο μπορούν ενδεχομένως να εμπλουτίσουν αισθητικά την εμπειρία της ακρόασης.

Μια εναλλακτική πρόταση είναι οι συμμετέχοντες να πάρουν από το καλάθι (άλλο καλάθι ή κουτί ή φαρέτρα) ένα αντικείμενο (βέλος , μαχαίρι, κλπ) ή μια εικόνα ή φωτογραφία, κι ενώ ακουν την ιστορία να τα τοποθετούν την κατάλληλη στιγμή σε έναν ορισμένο από εξαρχής χώρο. Έτσι παράλληλα με τη διασφάλιση ενεργητικής ακρόασης, οι συμμετέχοντες συμβάλλουν στη δημιουργία του δραματικού περιβάλλοντος, δημιουργώντας το «κολλάζ» ή το «σκηνικό» του δράματος.

Προτείνεται η αφήγηση να σταματήσει στο σημείο όπου ο Έρωτας αποχωρεί πληγωμένος από την προδοσία της Ψυχής.

3.   Δημιουργία δράσης και στοχασμού. Εφαρμογή θεατρικών τεχνικών διερεύνησης και  ανάπτυξης της ιστορίας

Ø  Οι συμμετέχοντες κινούνται στο χώρο και ο εμψυχωτής (σε ρόλο  Έρωτα ή  Αφροδίτης) τους μοιράζει χρωματιστές χάρτινες σαΐτες ή ραβασάκια σε διάφορα χρώματα, τόσα όσα και οι ομάδες που θέλουμε να δημιουργηθούν. Στη συνέχεια κάθε ομάδα (η κόκκινη, η κίτρινη,κλπ) αποσύρεται σε ένα σημείο του χώρου, ξεδιπλώνει με την προτροπή του εμψυχωτή τη σαΐτα ή το ραβασάκι και διαβάζει την παραγγελία που εμπεριέχεται σε αυτό (μπορεί να είναι γραμμένη σε ένα από τα ραβασάκια της ομάδας ή μοιρασμένη αποσπασματικά σε όλα). Πρόκειται πάντως για ένα στιγμιότυπο της ιστορίας, που η  κάθε ομάδα καλείται σε σύντομο χρόνο (πέντε περίπου λεπτών) να αυτοσχεδιάσει και να παρουσιάσει στις υπόλοιπες ομάδες, με όποιο τρόπο θέλει, με λόγια ή χωρίς, καταλήγοντας όμως σε παγωμένη εικόνα. Στη συνέχεια ο εμψυχωτής ή και οι συμμετέχοντες μπορούν να παρέμβουν, εφαρμόζοντας την τεχνική της ανίχνευσης σκέψης. Στο τελευταίο στιγμιότυπο, που θα προτείναμε να είναι η αμφιθυμία της Ψυχής για το αν πρέπει να αποκαλύψει το πρόσωπο του εραστή της, μπορεί να εφαρμοστεί η τεχνική του διάδρομου της συνείδησης.

(διάρκεια 20’, τεχνικές : καθοδηγούμενη φαντασία, εμψυχωτής σε ρόλο, αυτοσχεδιασμός, παγωμένη εικόνα, ανίχνευση σκέψης, διάδρομος συνείδησης)

Ø  Οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε δύο ομάδες, με κριτήριο το φύλο τους και κινούνται  παράλληλα στον ήχο της επιλεγμένης για την περίσταση μουσικής. Ο εμψυχωτής δίνει σ’ ένα μέλος κάθε όμάδας ένα συμβολικό αντικείμενο (πχ ένα μήλο ή ένα κόκκινο λουλούδι στα κορίτσια, ένα βέλος στα αγόρια). Αν υπάρχει ζεύγος εμψυχωτών, τότε κάθε εμψυχωτής αναλαμβάνει να εμψυχώσει την ομάδα των ομοφύλων του. Τα λόγια τους μπορεί να είναι « περνάτε το αντικείμενο ο ένας στον άλλον (ή η μία στην άλλη ) και προφέρετε σιγά μια λέξη σχετική με την ιστορία που ακούσατε. Όταν σταματήσει η μουσική, το κορίτσι και το αγόρι που θα έχουν στα χέρια τους τα αντικείμενα θα μεταμορφωθούν σε Ψυχή και Έρωτας».

(εναλλακτικά, τα συμβολικά αντικείμενα μπορούν να αντικατασταθούν από μάσκες)

Το «ζευγάρι» καλείται να αναπαραστήσει στιγμές από τη ζωή του. Η ομάδα παρακολουθεί και σχολιάζει σε ρόλο, και μπορεί να παγώσει τη δράση και να παρέμβει διορθωτικά

(διάρκεια 15-20’, τεχνικές: φωναχτές σκέψεις, παιχνίδι ρόλων, παρακολούθηση σε ρόλο, θέατρο forum)

Ø  Ο « ‘Ερωτας» και η « Ψυχή» γράφουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, μετά το χωρισμό. Το κείμενό μπορεί να είναι ημερολόγιο ή προσευχή (για την Ψυχή), γράμμα σε φίλο (για τον Έρωτα). Στη συνέχεια, οι δύο ομάδες εκφωνούν, με όποιον τρόπο θέλουν το κείμενο, συλλογικά σαν δύο χοροί.

(διάρκεια 15-20’, τεχνικές: γραφή σε ρόλο, συλλογικός χαρακτήρας)

Ø   Η Αφροδίτη (εμψυχωτής σε ρόλο) παρεμβαίνει και ορίζει τις δοκιμασίες που πρέπει να περάσει η Ψυχή. Καθώς αυτό το κομμάτι της ιστορίας δεν έχει ειπωθεί, η δράση οργανώνεται ως θεατρικό παιχνίδι. Οι συμμετέχοντες, σε ρόλο μυρμηγκιών βοηθούν την Ψυχή να ξεχωρίσει πραγματικά όσπρια διαφόρων ειδών, σε ρόλο δράκων εμποδίζουν την Ψυχή να φτάσει στην πηγή (που μπορεί να συμβολίζεται από ένα γαλάζιο μαντήλι). Αν υπάρχει κι άλλος εμψυχωτής, παίζει το ρόλο του σύμμαχου, ως αρχηγός των μυρμηγκιών, αετός του Δία,κλπ. Θα μπορούσε να οριστεί ως κανόνας, για να ξεπεράσει το εμπόδιο κάθε «δράκου» η Ψυχή να πρέπει να απαγγείλει ή να τραγουδήσει κάποιο στίχο σχετικό με το νερό. Αν δυσκολευτεί, τη βοηθάει ο εμψυχωτής-Δίας. Την τελευταία δοκιμασία (την κάθοδο στον Άδη) την αφηγείται ο εμψυχωτής, από την οπτική γωνία της Αφροδίτης, ή του Έρωτα ή της Περσεφόνης  και οι συμμετέχοντες  δραματοποιούν την αφήγηση, επιλέγοντας αυθόρμητα το ρόλο που θέλουν. Η δραστηριότητα συνοδεύεται από την κατάλληλη μουσική.

(διάρκεια 20’ Τεχνικές : εμψυχωτής σε ρόλο, θεατρικό παιχνίδι, οπτική γωνία, καθοδηγούμενος αυτοσχεδιασμός, παντομίμα)

Ø  Οι εμψυχωτές, σε ρόλο Αφροδίτης και Δία αντίστοιχα, τελούν τους γάμους του Έρωτα και της Ψυχής στον Όλυμπο. Ο Δίας δίνει στο ζευγάρι να φάει «αμβροσία» (κάποιο γλύκισμα) και να πιει «νέκταρ» (χυμό ροδιού ή κάτι τέτοιο). Προφέρει κάποια ευχή. Η Αφροδίτη τυλίγει το ζευγάρι με ένα χρυσοκόκκινο πέπλο και δίνει κι εκείνη την ευχή της.  Οι συμμετέχοντες σε ρόλο καλεσμένων ραίνουν ο καθένας με τη σειρά του τους νεόνυμφους με ροδοπέταλα (που έχουν πάρει από ένα καλαθάκι) και λένε αν θέλουν κάτι.  Οι συμμετέχοντες σχηματίζουν κύκλο. Ο εμψυχωτής –εντός ή εκτός ρόλου– θέτει την κατακλείδα της συνάντησης, ορίζοντας τον τόπο και το χρόνο, προτρέποντας τους συμμετέχοντες να κοιτάξουν ο ένας τον άλλο και να κρατήσουν τη μνήμη και την ενέργεια αυτής της στιγμής .

(διάρκεια 10’, τεχνικές : τελετουργία, έκφραση σε στοχαστικό περιβάλλον)

Αξιολόγηση

Οι συμμετέχοντες, εκτός ρόλου,  συζητούν για την εμπειρία που βίωσαν κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, αποκωδικοποιούν τη σημασία του μύθου έτσι όπως αναδύθηκε μέσα από τη δραματοποίησή του και/ή γράφουν διαφόρων ειδών κείμενα με αφορμή το εργαστήριο. Το εργαστήριο αυτό μπορεί, με μικρές αισθητικές παρεμβάσεις, να αποτελέσει υλικό για παράσταση σε κοινό.

Σημείωση: Επειδή η υπογράφουσα τελώ εν ανεργία -θύμα της «ορθολογικής» διαχείρησης προσωπικού- και κατά συνέπεια δεν έχω πεδίο εφαρμογής του παρόντος σχεδίου, θα  το εκτιμούσα πολύ αν κάποιος-α από τους φίλους και συνοδοιπόρους στα εργαστήρια του Σίμου, που διαθέτει πεδίο δράσης και βρίσκει την πρότασή μου ενδιαφέρουσα,  την εφάρμοζε στην τάξη ή στην ομάδα του. Εννοείται πως έχει από εμένα το ελεύθερο να την προσαρμόσει και/ή να την εμπλουτίσει με τις δικές του-της ιδέες. Θα ήταν χρήσιμο να συζητήσουμε δια ζώσης ή μέσω του blog για το αποτέλεσμα ώστε το σχέδιο να αξιολογηθεί και να ανατροφοδοτηθεί. Ευχαριστώ εκ των προτέρων.

                                                   Ολυμπία Παγουλάτου

                                              Αθήνα, 22 Ιανουαρίου 2012